Endülüs, İber Yarımadası’nda yaklaşık sekiz asır boyunca hüküm sürmüş müstesna bir İslâm medeniyetidir. İlim, sanat ve kültürde zirveye ulaşmış; Avrupa’ya güneş gibi doğmuştur. Endülüs’ün kaybı ise Müslümanlar için büyük hüzün, yüzyıllar boyu hissedilen sızı olmuştur…
Endülüs; sahip olduğu coğrafî, siyasî, mimarî, sosyal ve kültürel özellikleriyle hem İslâm hem de Avrupa tarihi içinde müstesna bir yere sahiptir. Bu topraklar, tarih boyunca doğu ile batının fikir ve medeniyet bakımından kesiştiği bölge olmuştur. Müslümanların Endülüs dediği yer, günümüzde İspanya, Portekiz ve kısmen Fransa’nın güneyini içine alan Batı Avrupa topraklarıdır. Coğrafya literatüründe İber Yarımadası ya da kısaca İberya olarak adlandırılır. Ancak İslâm fethinden itibaren tarihî kaynaklarda bölge, “Endülüs” veya “Endülüs Yarımadası” adıyla anılmıştır.
Endülüs’te İslâm idaresi, yaklaşık sekiz asır sürmüştür. Ancak bu süre, bölgeden bölgeye farklılık gösterir. Güneyde, yani Endülüs’ün kalbi sayılan bugünkü İspanya topraklarında İslâm varlığı, 711-1492 yılları arasında yaklaşık sekiz yüz yıl devam etmiştir. Buna karşılık kuzeydeki süre ise yüz yılın, hatta bazı bölgelerde birkaç on yılın altına düşmüştür.
Uzun yıllar Müslümanların yaşadığı bölge, tarihte “el-Endelüs el-İslâmiyye”, “İsbanya el-İslâmiyye”, “Muslim Spain and Portugal”, “Espana Musulmana”, “Islamic Spain”, “Al-Andalus”, “Andalus”, “Andalusia” ve “Andalucía” gibi, farklı dillerde çeşitli şekillerde anılmıştır.
Fetihlerin ilk asırlarında Endülüs adı, neredeyse tüm yarımadayı kapsayan geniş bir bölgeyi ifade ederken, dokuzuncu yüzyıldan itibaren bu isim, İslâm idaresinin giderek azaldığı güney bölgelerini tanımlamak için kullanılmaya başlamıştır. Nihayetinde de yalnızca Benî Ahmer Emirliği’nin elinde kalan Gırnata ve çevresini ifade eder hâle gelmiştir.
Böylece bir zamanlar Akdeniz’in batısında İslâm medeniyetinin adı olan Endülüs, yok edilmiş bir medeniyetin hatırası olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır. Endülüs adı, hangi dilde hangi isimle anılırsa anılsın; ilmin, sanatın, zarafetin ve medeniyetin timsali olarak insanlığın hafızasında aynı manayı taşımıştır ve taşımaya da devam edecektir.
Tarih boyunca “Müslüman İspanya (España Musulmana)” olarak anılan yer, günümüzde İspanya topraklarının yaklaşık yüzde 17’sini içine alan Andalucia bölgesidir. Andalucia adı, bugün resmî olarak kullanılmakta ve tarihî Endülüs topraklarının bir kısmını ifade etmektedir. Bölge; Almeria, Granada, Jaen, Cordoba, Sevilla, Huelva, Malaga ve Cadiz şehirlerini içine alır.
Yazının tamamını Yedikıta Dergisi 208. sayısından (Aralık 2025) okuyabilirsiniz.
